گورستان یهودی­ها میان حصارهای گلی نامنظم محصور بود و هیچ نشانی از گورستان نداشت. نه تابلویی، نه اعلانی و نه چیزی که نشان­دهنده­ی هویتِ محل باشد. از رهگذری پرسیدیم گورستان یهودی­ها کجاست. یک در آهنی نشان­مان داد و به راه خود رفت. در را که باز کردیم، چشم­مان افتاد به جوانکی عرب که با شلوار جین و پیرهن چارخانه در صحن گورستان ایستاده بود. جز ما کسی به دیدن این گورستان نیامده بود. جوانک به زبان فرانسه توضیح داد که قبرها همه بی­نام و نشان اند و سنگ قبرها را به اندازه­ی قامت میت ساخته­اند. گوشه­ای را نشان داد. گفت: اینجا بچه­هایی دفن شده­اند که سال­ها پیش در اثر طاعون یا جذام مرده­اند. در قبال این اطلاعات بیست درهم دستخوش گرفت و رفت پی کارش که همان ایستادن پای دروازه­ی آهنی گورستان بود. جوانک که متولی خودنامیده­ی این گورستان بود بیست و یکی دو سال بیشتر نداشت و احتمالا روزانه صد تا دویست درهم (ده الی بیست هزار تومان) درآمد داشت و به رغم آن که با زبان فرانسه آشنایی داشت و درس خوانده بود جز پاییدن گورهای خشتیِ بی­نام و نشان یهودیان کاری نمی­کرد.

گورها واقعاً بی­نام و نشان بودند. به اندازه­ی قامت هر میت با خشت چیزی ساخته بودند شبیه خانه­ای بی­پنجره، بدون هیچ­گونه زینتی، در کمال سادگی، و این خشت­ها را به جای سنگ قبر روی قبرها نهاده بودند. می­شد روی این خشت­ها که هر یک به قامت میت بود نشست و به بیابان نگاه کرد. در دوردست، در میان انبوه گورها یکی دو آرامگاه قرار داشت. آنها هم بی­ هیچ­ نشانی از صاحبِ قبر.حتی یک درخت، حتی یک بوته گل یا حتی یک علف هرز در میان گورها نروییده بود. هر چه بود خاک بود و خاک و خاک که از نیستیِ محض نشان داشت. بزرگی و قطعیت مرگ را برای نخستین بار در این گورستان دیدم. هر آن چه که می­توانست قطعیت مرگ را سلب کند، یا عظمتِ نیستی را تحمل­پذیر کند، حذف شده بود تا نیستی به صورت کاملاً عریان نمایان شود. همه­ی آن آرامگاه­ها و سنگ­قبرهای زیبا که در غرب و در قبرستان­های ایران دیده بودم، در اینجا به همانندی مردگان فروکاسته بود. تنها تفاوتی که میان انبوه مردگان وجود داشت، بلندی و کوتاهی قامت­شان بود. فقیر و غنی نابود شده بودند؛ به عدم پیوسته بودند؛ نیست شده بودند و از آنها جز خشتی که مانند هر خشت دیگری بود چیزی به جای نمانده بود. نه یادی، نه نشانی و نه حتی گیاهی که این همه نیستی را اندکی تحمل­پذیر کند.

این فلسفه­ی نیست­انگارانه و مرگ­خواهانه هم به ساختار سنتی شهر راه یافته بود. خانه­ها و گذرها، همه همسان و بی­نام و نشان بودند. برخلاف خیابان­ها و کوچه­های ایران که به نام بزرگان و شهدای جنگ نامیده شده است، در اینجا هیچ مکانی بر حضور آدمی و تأثیر آدمی بر محیط زندگی­اش دلالت نداشت. البته در محله­های نوساز و پولدارنشینِ اطرافِ دو خیابانِ بزرگِ محمد پنج و شش برخلاف ساختار سنتی مدینه، خیابان­ها و کوچه­ها نام و نشان داشتند. بی­نامی کوچه­ها و گذرگاه­های مدینه به نظر من در تقابل با محله­های نوساز قرار گرفته بود. اگر درکم از معماری شهر و شیوه­ی نام­گذاری خیابان­ها درست باشد، از این طریق به نوعی انشقاق در فرهنگ این مردم راه می­بریم. اگر تا پیش از این دغدغه­ی فردیت و شاخص بودن و برآمدن در میان جمع در ساختار سنتی مدینه به همانندی با دیگران فرومی­کاست، اکنون شهر تلاش می­کرد خود را از بی­نامی برهاند، تشخص پیدا کند و به ساکنانش تشخص بدهد. تا چه حد این انشقاق، یعنی هویت و فردیت خود را انکار کردن، خود را فنا کردن از یک­سو و از سوی دیگر خودیابی و سری در سرها درآوردن و به عنوان یک انسان شهری فردیت و هویت­یافتن در ذهن ساکنان شهر عمل می­کرد، پرسشی­ست که از منظر یک گردشگر نمی­توان پاسخ داد. باید ماند و در نشست و برخاست با مردم از چند و چون این دوگانگی­ها آگاه شد.

با این همه گمانم اگر کسی می­خواهد خودش را به کل فراموش کند، می­بایست به این شهر برود. سرنوشت زنی به نام کیت مورسبی در رمان معروف The Shetening Sky نوشته­ی پل بولز که در سال 1991 توسط برتولوچی فیلم شد، نمونه­ای­ست از بی­نام و نشانی خودخواسته انسان غربی که هرچند با فلاکت توأم است، اما بار هستی را برای او تحمل­پذیر می­کند. در این رمان کیت و شوهرش که با هم اختلاف دارند، با دوستی به طنجه (یکی از سه شهر مهم مراکش) سفر می­کنند. پس از ماجراهای فراوان شوهرِ کیت می­میرد و کیت از روی ناچاری به کاروانی می­پیوندد و یک مرد عرب به او دل می­بازد و او را به عقد خود درمی­آورد، او را با خود به زادگاهش می­برد و از چشم دیگر همسرانش پنهانش می­کند. در واقع داستان، ماجرای هویت و فردیت­باختگی زنی­ست غربی در متن زندگی سنتی در مراکش. از بی­نام و نشانی محله­های مدینه می­توان به مرگ­خواهی انسان و نیاز او به گمنامی پی برد. در کوچه­های مدینه بار هستی انسان سبک می­شود. آدمی می­تواند پوست بیندازد و خود را از سنگینی منیت­اش برهاند. الیاس کانتی وقتی به میدانی ویران در محله­ی یهودی­ها رسید، ویرانی خود را از ویرانی این مکان بازشناخت. گورهای بی­نام و نشان یهودی­ها و همه­ی آن گذرگاه­های یکسان حسی بسیار قدیمی و فراموش­شده را در انسان بیدار می­کند: میل به نابودی و نوعی مرگِ تدریجی در مکانی که لا­مکانی­ست.

باغ مژورال با رنگ­های تند و شاد و با داشتن شناسنامه و هویت مشخص دقیقاً نقطه­ی مقابل بی­نامی و همسانی محله­­ی مدینه و میدان جماعت­الفناست. مژورال نقاشی فرانسوی بود که اوایل قرن بیستم به مراکش آمد و باغی را طراحی کرد که هنوز هم به همان شکل سابق باقی مانده است. در باغ مژورال انواع کاکتوس­ها و درختان خیزران و نخل­های زینتی کهنسال بسیار زیبا در کنار هم روییده­اند. میان باغ خانه­ای قراردارد که به رنگ آبی تند مثل یک تکه جواهر می­درخشد. جا به جا گلدان­هایی به شکل کوزه به رنگ قرمز در گذرگاه­ها قرار دارد. این باغ پر از زاویه­های اسرارآمیز است. می­توان در جمع مردم بود و در همان حال می­توان در زاویه­ای خود را از چشم مردم پنهان کرد، نشست و در هوای فرح­بخش باغ دمی آسود. دو استخر بزرگ هم میان باغ قرار دارد با نیلوفرهای آبی و بازتابِ سحرآمیز نقش نخل­ها در آبِ آینه­وارش.

و نخل­ها

شرکت­های ساختمانی اطراف باغ مژورال عمارت­های چند طبقه می­سازند، چنان که به زودی در این محل انواع هتل­های چندستاره و شرکت­های بازرگانی به وجود خواهد آمد. با این حال در باغ مژورال هنوز هم می­توان از ترکیب رنگ­ها و تنوع گیاهان و بازتاب نقش و نگار اشیاء و گیاهان در آب لذت برد. تضادی که میان هویت این محل و بی­هویتی محلات دیگر وجود دارد جذابیت باغ مژورال را دوچندان می­کند. این باغ بیش از آن که اثر دست یک نقاش فرانسوی باشد، از شخصیت محکم او نشان دارد. مژورالِ نقاش هم به مراکش دل باخته بود. اما برخلاف دیگر دلباختگانِ اروپاییِ این شهر، فلسفه­ی نیست­انگارانه­ای که در معماری شهر وجود دارد به نیستی سوقش نداد، بل­که با طراحی و ساختن باغی که نام او را بر پیشانی دارد، تلاش کرد بر گرته­ی باغ مونه نوعی دیگری از مکان را به وجود بیاورد با شناسنامه و نقشه­ی دقیق و رنگ­هایی کاملاً شاد که اکنون در تقابل با بی­رنگی و همسانی دیگر مکان­های شهر قرار دارد.